در سخنرانی امسال، رهبر انقلاب بر مفهوم «استقلال ملی» به‌عنوان یکی از ارکان «عقلانیت» مکتب امام خمینی (ره) تأکید کردند و از نگاه ایشان، یکی از اصول کلیدی امام (ره) در تحقق این هدف، «اصل تبیین» بود.
بر همین اساس، در ادامه تلاش می‌کنیم با طرح برخی مقدمات، مفهوم تبیین و نقش محوری آن را در سیره مبارزاتی و رهبری امام خمینی (ره) به‌تفصیل بررسی کنیم.
غافلگیری قرن با حضور مردم
انقلاب اسلامی ایران یکی از بزرگ‌ترین رخداد‌های انقلابی در سده اخیر است که با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، در دورانی که جهان به‌سوی سکولاریسم گرایش داشت، موفق شد نظامی مبتنی بر مردم‌سالاری دینی را پایه‌گذاری و تثبیت کند. این تحول، به تعبیر رهبر انقلاب، در شرایطی رخ داد که با توجه به «حمایت بی‌قیدوشرط آمریکا»، چنین اتفاقی «جزو محالات» به‌نظر می‌رسید؛ چنان‌که در آن زمان «هیچکس از بزرگان حوزه‌های علمیه و مراجع» حتی تصور هم نمی‌کرد که بتوان رژیم پهلوی را سرنگون ساخت. این موضوع برای خود آمریکایی‌ها نیز باورناپذیر بود؛ تا جایی که جیمی کارتر در سفرش به ایران در سال ۱۳۵۶ اعلام کرده بود: «ایران به‌خاطر رهبری عالی شاه یک جزیره ثبات است!»
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد نهضت امام خمینی (ره)، «اعتماد به قدرت مردم و به حرکت درآوردن آنان» بود؛ امری که در فضای آن زمان، به‌ویژه بدون انگیزه و پشتوانه‌های مادی، دشوار و حتی ناممکن به نظر می‌رسید؛ چنان‌که ناظران خارجی نیز باور نداشتند که «یک مردِ روحانی تنها و بدون تجهیزات و بدون منابع مالی معتنابه بتواند یک ملت را وارد میدان کند.» رمز این موفقیت، در رویکرد امام (ره) نهفته بود که به‌جای اتکا بر روش‌های خشن و نخبه‌گرایانه، بر آگاهی و بیداری درونی مردم تأکید داشت؛ او می‌خواست مردم خود، از درون به حقیقت مبارزه برسند و داوطلبانه در آن مشارکت کنند. از همین منظر، مخالفت امام (ره) با گروه‌های چپ و مبارزات مسلحانه نیز معنا می‌یافت؛ زیرا این گروه‌ها نه ارتباطی با مردم داشتند و نه به آن اعتقاد داشتند، بلکه همواره با نگاهی از بالا به پایین با جامعه برخورد می‌کردند.
قدرتی که باور نمی‌شد!
امام خمینی (ره) بر این باور بود که قدرت عظیمی در مردم نهفته است و اگر این نیرو بیدار شود، می‌تواند سرنوشت یک ملت را تغییر دهد. ایشان معتقد بودند که «بزرگ‌ترین کار ما بیدار‌کردن مردم است»؛ چراکه پس‌ازآن «نیروی عظیمی» شکل خواهد گرفت که «زوال‌ناپذیر بوده و توپ و تانک نیز حریف آن نخواهد شد.» به همین دلیل، همواره بر نقش خواص در تبیین مسائل برای جامعه و فعال‌سازی اراده جمعی مردم تأکید داشتند. بااین‌حال، به دلیل خاطره تلخ شکست نهضت مشروطه و نهضت ملی‌شدن صنعت نفت، حتی بسیاری از علما و مراجع، تحقق چنین‌چیزی را باور نداشتند. امام خمینی (ره)، اما با عبرت‌آموزی از این تجارب، دریافته بودند که یکی از دلایل اصلی ناکامی آن حرکت‌ها، فاصله افتادن میان خود علما و میان علما با مردم (به‌واسطه دخالت‌های خارجی) بود. افزون بر این، ایشان به‌درستی خطر نفوذ استعمار در ترویج احساس ناتوانی و انفعال در ملت‌ها را شناسایی کرده و تلاش داشتند با «اعاده روح عزت به مسلمین»، این آسیب را از میان بردارند.
راهبرد‌های تبیینی حضرت امام (ره)
اگرچه امام خمینی (ره) بر حضور مردم در میدان مبارزه تأکید داشتند، اما این حضور را صرفا احساسی و موقت نمی‌خواستند؛ بلکه تلاش می‌کردند «هم عقل‌ها را قانع کنند! هم با دل‌ها حرف بزنند» تا مردم، حتی پس از فروکش‌کردن هیجانات انقلابی، همچنان نقش‌آفرین و پشتیبان نهضت باقی بمانند. این رویکرد، بخشی از «اصل تبیین» در سیره امام (ره) را تشکیل می‌دهد که در ادامه به برخی از مهم‌ترین راهبرد‌های آن می‌پردازیم.
۱. شبکه تبلیغی روحانیون (خصوصا در ماه محرم و صفر و ماه مبارک رمضان)؛ یکی از اقدامات مؤثر امام خمینی در مسیر تبیین، استفاده هوشمندانه از ظرفیت شبکه مبلغان مذهبی بود؛ به‌ویژه در ماه‌های محرم، صفر و رمضان که طبق سنت حوزه‌های علمیه، کلاس‌های درسی تعطیل می‌شد. این شبکه که پیش‌تر به همت آیت‌الله بروجردی در سراسر کشور سامان یافته بود، از سوی امام (ره) برای آگاه‌سازی عمومی درباره وضعیت کشور، افشای جنایات رژیم پهلوی و ضرورت مبارزه به‌کار گرفته شد. امام در این ایام، پیام‌ها و اعلامیه‌های مهمی صادر می‌کردند که در پیشبرد نهضت نقشی تعیین‌کننده داشتند. به‌عنوان نمونه، ایشان در آستانه محرم سال ۱۳۵۸ در دیدار با روحانیون، مأموریت محرم سال گذشته را «از بین بردن مجرم فرعی (رژیم شاه)» و مأموریت محرم آن سال را «در جای خود نشاندن مجرم اصلی (آمریکا)» معرفی کردند.
۲. سخنرانی و خطابه؛ سخنرانی همواره یکی از ابزار‌های مؤثر ارتباط روحانیت با مردم بوده و امام خمینی (ره) نیز بر استفاده از این ابزار برای «تبیین جنایات شاه و دعوت مردم به مبارزه» تأکید داشتند. ایشان روحانیون و مبلغان را موظف می‌دانستند که در منابر و مجامع عمومی، مردم را نسبت به حقایق آگاه سازند. افزون بر این، مراجع تقلید و مدرسان حوزه نیز می‌توانستند در آغاز دروس خود به مسائل مهم روز بپردازند؛ چنان‌که خود حضرت امام (ره) نیز چنین می‌کردند. همچنین ایشان از ظرفیت سخنرانان شناخته‌شده، مانند حجت‌الاسلام فلسفی، در مسیر نهضت بهره می‌گرفتند و تلاش می‌کردند آنان را نسبت به‌ضرورت روشنگری عمومی فعال نگه دارند. حتی در دوران تبعید در نجف و پاریس، امام از طریق ارتباط با ایرانیان و به‌ویژه دانشجویان مقیم خارج از کشور، بر اهمیت نقش آنان در تبیین حقایق برای افکار عمومی کشور‌های میزبان تأکید داشتند. به باور ایشان، همان‌گونه که مردم داخل ایران، جان و مال خود را فدای انقلاب می‌کنند، ایرانیان خارج از کشور نیز باید در رساندن پیام انقلاب به جهانیان نقش‌آفرین باشند. ایشان حتی به آنان توصیه می‌کنند که «در هر فرصت در نشریات حزبی و غیرحزبی و در خطابه‌ها و تظاهرات، اعمال ضد اسلامی و انسانی شاه تذکر داده شود.»
۳. روزنامه و اعلامیه؛ در دوران مبارزه، روزنامه و اعلامیه از مهم‌ترین ابزار‌های ارتباطی برای انتقال پیام نهضت به شمار می‌رفت. امام خمینی (ره) نیز با درک عمیق ظرفیت این رسانه‌ها، تلاش می‌کردند مطالب و دیدگاه‌های خود را از این مسیر به گوش مردم برسانند. بسیاری از مبارزان انقلابی تنها به جرم چاپ یا تکثیر اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های امام (ره) دستگیر و زندانی می‌شدند. در این میان، نقش زنان در توزیع اعلامیه‌ها و پشتیبانی از این شیوه اطلاع‌رسانی، برجسته و مؤثر بود. امام (ره) همچنین برای آگاه‌سازی عمومی از مواضع علما، از رسانه‌های مکتوب بهره می‌گرفتند. در جریان اعتراض به «لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی»، ایشان در همان شب نخست، ۱۵۰ نامه به علما و مراجع بلاد مختلف نوشتند و پیشنهاد دادند که «متن تلگراف علما چاپ شود و در دسترس عموم قرار گیرد تا عامه مردم از اقدامات و نظریات پیشوایان اسلامی باخبر شوند». حتی زمانی که نخست‌وزیر وقت، اسدالله علم، لغو این لایحه را به‌صورت شفاهی و در قالب تلگراف اعلام کرد، امام (ره) تصریح نمودند که «اگر خبر لغو تصویب‌نامه را در جراید اعلام نکند، ما این تلگراف را کأن‌لم‌یکن فرض کرده و به مبارزه ادامه خواهیم داد.» علاوه بر اطلاع‌رسانی، استفاده از رسانه‌های مکتوب، ابزاری برای مقابله با تحریف و دروغ‌پردازی رژیم پهلوی نیز بود. برای نمونه، در سال ۱۳۴۳ و پس از آزادی امام (ره) از زندان، حسنعلی منصور، نخست‌وزیر وقت، تلاش کرد از سخن، اما م (ره) مبنی بر این‌که «من نه با شاه، نه با عَلَم، نه با منصور کینه و عداوتی نداشته و مخالفتی ندارم» سوءاستفاده کرده و آن را با عنوان «اتحاد مقدس» در روزنامه اطلاعات منتشر کند. امام در پاسخ به این تحریف قاطعانه فرمودند: «خمینی می‌تواند تفاهم کند با ظلم؟ غلط می‌کند.»
۴. مصاحبه‌های رسانه‌ای با هدف تبیین بین‌المللی؛ یکی دیگر از ابزار‌های مؤثر امام خمینی (ره) در مسیر تبیین، استفاده از ظرفیت مصاحبه با رسانه‌های بین‌المللی بود؛ ابزاری که به‌ویژه در دوران تبعید، برای رساندن پیام انقلاب به افکار عمومی جهانی کارکردی برجسته یافت. ایشان در طول اقامت خود در نجف، نوفل‌لو‌شاتو و قم، در بیش از ۱۲۰ مصاحبه با خبرنگاران و روزنامه‌نگاران خارجی شرکت کردند و به پرسش‌های آنان درباره اهداف انقلاب اسلامی و مبانی فکری آن پاسخ دادند. از این میان، تنها پنج مصاحبه در قم و سایر موارد در خارج از کشور انجام شد. اهمیت این مصاحبه‌ها ازآنجا ناشی می‌شد که دولت‌های غربی، به‌ویژه حامیان شاه، با دقت و حساسیت بالا، مواضع امام (ره) را دنبال می‌کردند تا بتوانند براساس آن سیاست‌گذاری کنند. بااین‌حال، امام خمینی (ره) با درایت و هوشیاری، ضمن تبیین اندیشه‌هایی مانند جمهوری اسلامی و ولایت‌فقیه، از اسرار راهبردی نهضت نیز به‌خوبی صیانت می‌کردند. همچنین با توجه به محدودیت‌های موجود در عراق و با هدف دسترسی بیشتر به رسانه‌های جهانی، ایشان فرانسه را به‌عنوان محل اقامت خود برگزیدند؛ چراکه به تعبیر خودشان، وجود امکانات ارتباطی گسترده همچون «خط تماس مستقیم تهران–پاریس و حضور پرشمار خبرنگاران از کشور‌های مختلف»، امکان انعکاس بهتر پیام انقلاب اسلامی را هم برای ملت ایران و هم برای جهانیان فراهم می‌ساخت.
نقش تبیین در ارتقای آگاهی ملی
«اصل تبیین» یکی از ارکان اساسی در سیره مبارزاتی امام خمینی (ره) برای پیروزی انقلاب اسلامی به شمار می‌آید؛ اصلی که رهبرمعظم‌انقلاب نیز از آن با عنوان «جهاد تبیین» یاد کرده‌اند. ایشان تبیین را «روش اسلامی» و در مقابل روش گروه‌های چپ معرفی می‌کنند و آن را موجب «فائق‌آمدن بر بسیاری از پیش‌زمینه‌های تاریخی و تربیت‌های غلط» می‌دانند. امام خمینی (ره) با باور به قدرت آگاهی، کوشید تا مردم را نه از سر احساسات زودگذر، بلکه بر مبنای درک و ایمان عمیق وارد صحنه مبارزه کند. این رویکرد در قالب‌های گوناگونی، چون شبکه تبلیغی روحانیون، سخنرانی‌های روشنگرانه، انتشار اعلامیه‌ها و روزنامه‌ها و انجام مصاحبه‌های گسترده بین‌المللی تجلی یافت. نتیجه این راهبرد، شکل‌گیری پیوندی آگاهانه میان مردم و نهضت و نیز مقاومتی پایدار در برابر تحریف، سانسور و فشار‌های دشمنان بود.
نکته مهم آن‌که این اصل، نه‌فقط در پیروزی انقلاب، بلکه در تداوم و تحکیم آن نیز نقشی حیاتی دارد و باید همواره زنده نگه داشته شود. چنان‌که رهبر انقلاب در سخنرانی اخیر خود درباره مسأله هسته‌ای تأکید کردند، ضروری است متخصصان و افراد مطلع در حوزه‌های گوناگون وارد میدان تبیین شوند؛ چراکه روشنگری عمومی نه‌تن‌ها موجب ارتقای آگاهی ملی می‌شود، بلکه مطالبه‌ای اجتماعی پدید می‌آورد که پشتوانه‌ای برای مسئولان و مذاکره‌کنندگان در دفاع از حقوق ملت خواهد بود.
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
محمود قماطی، نائبرئیس شورای سیاسی حزبالله در گفتوگوی اختصاصی با «جامجم»:
صریح و بیپرده با علیرضا خانی عضو سابق هیأت مدیره استقلال
داود فتحعلیبیگی معتقد است اقتباس از یک متن باید بهگونهای باشد که با فرهنگ بومی ما سازگاری پیدا کند
